De Eerste Wereldoorlog in Nederland

In het Vredespaleis te Den Haag neemt Het Permanent Hof van Arbitrage zijn intrek, een internationaal gerechtshof dat landen de mogelijkheid biedt hun conflicten vreedzaam op te lossen. Het instituut past bij het Nederlandse streven naar vrede: het kleine land heeft vanwege de overzeese handel en de koloniën belang bij rust en overleg. Nederland kiest er al decennialang voor om bij conflicten neutraal te blijven. Ook vredesconferenties in de hofstad in 1899 en 1907 maken Den Haag tot een logische locatie.

Maar de spanningen in Europa lopen op. Vooral op de Balkan is het al tijden onrustig. Het grote Oostenrijk-Hongarije en het Osmaanse Rijk hebben daar te maken met nationalistische bewegingen die strijden voor eigen staten en gebiedsuitbreiding. Soms krijgen ze steun van Rusland, soms vechten ze tegen elkaar. Er vormen zich twee machtsblokken die zich in een wapenwedloop storten. Nog geen jaar na de opening van het Vredespaleis slaat de vlam in de pan.

'Wij verlangen alleen, dat men ons met rust zal laten'; schrijft dagblad NRC op 1 augustus 1914. Nederland is helder over zijn positie; het land wenst neutraal te blijven. De grootste dreiging komt van Duitsland, dat mogelijk via Limburg wil doorstoten naar België en Frankrijk. De Duitsers en Britten geven na enkele oorlogsdagen aan de neutraliteit van Nederland te respecteren, maar alleen zolang die neutraliteit hun tegenstanders niet bevoordeelt. Daarom moet er tijdens de oorlog voortdurend worden geschipperd om beide partijen tevreden te houden. Dat gaat soms maar net goed. In maart 1916 gaat bijvoorbeeld het gerucht van een Britse invasie en in 1918 eisen de Duitsers vrije doorgang van hun transporten door Limburg.

Begin augustus 1914 breekt de strijd los. De Duitsers vallen Luxemburg en België binnen. Leuven wordt in brand gestoken en op 10 oktober 1914 valt ook Antwerpen in Duitse handen. Een miljoen Belgische burgers en militairen slaat op de vlucht naar Nederland, dat zelf ruim zes miljoen inwoners telt. De opvang van de enorme vluchtelingenstroom verloopt goed. Lokale comités en particulieren bieden spontaan huisvesting en hulp.

Naarmate de oorlog vordert keren veel vluchtelingen weer terug. Uiteindelijk brengen ongeveer tachtigduizend Belgen de vier oorlogsjaren in Nederland door. Veel van de burgervluchtelingen komen terecht in ‘vluchtoorden’, kleine speciaal gebouwde nederzettingen met een postkantoor, ziekenhuis en kerk, kinderopvang, winkels en zelfs een leeszaal. De gevluchte Belgische militairen worden ontwapend en ondergebracht in interneringskampen. Ook voor Britse en Duitse militairen zijn er kampen.

De eerste oorlogsdagen leiden in Nederland tot paniek. De Amsterdamse beurs sluit direct na de oorlogsverklaring van Oostenrijk-Hongarije aan Servië. Veel spaarders halen uit angst hun geld van de bank en cafés nemen alleen nog waardevast muntgeld aan en accepteren niet langer bankbiljetten. Het geldverkeer loopt vast. Om de economie tot rust te brengen neemt De Nederlandse Bank maatregelen: de uitvoer van goud wordt verboden en er komt noodgeld ter vervanging van het opgepotte muntgeld, de zilverbons. Ook particulieren nemen initiatieven. Koningin Wilhelmina (1880-1962) levert bijvoorbeeld persoonlijk een bijdrage. De vorstin doneert geld, wol en kledingstukken aan een nieuw Nationaal Steunfonds dat hulpbehoevende gezinnen ondersteunt.

In de Nederlandse huiskamers wordt het verloop van de oorlog nauwgezet gevolgd. Kranten schenken volop aandacht aan de ontwikkelingen en gevolgen van de Grote Oorlog. De Nederlandse regering maant echter tot terughoudendheid in de verslaggeving. Te veel positieve of negatieve aandacht voor een van de strijdende partijen kan gevaarlijk zijn voor de toch al wankele Nederlandse neutraliteit. Niet iedereen houdt zich aan de gevraagde voorzichtigheid. Bovendien hebben sommige kranten en hun journalisten voorkeuren of laten ze zich omkopen.

Oorlogshandelingen of -misdaden zijn ook van invloed op het bekennen van kleur. Louis Raemaekers, politiek illustrator van de anti-Duitse De Telegraaf, laat in zijn tekeningen geen misverstand over zijn ideeën bestaan. Regelmatig moet de Duitse keizer het ontgelden, en de krant omschrijft de Centralen als ‘een troep gewetenloze schurken, die de oorlog hebben veroorzaakt’. In december 1915 volgt de arrestatie van de hoofdredacteur, die na zeventien dagen weer wordt vrijgelaten.

Fotografie en film zeggen vaak meer dan woorden. In geïllustreerde tijdschriften zoals De Prins, De Katholieke Illustratie, Panorama en Het Leven is veel ruimte voor beeldverslagen. En in de bioscopen zien Nederlanders oorlogsbeelden in films uit Engeland, Frankrijk en Duitsland. Deze berichtgeving is vaak sterk gekleurd. De Nederlandse pers probeert over het algemeen juist neutraal te berichten.

Het Nederlands imperium omvat ook Suriname, de Nederlandse Antillen en Nederlands Indië, het huidige Indonesië. De oorlog maakt duidelijk dat Nederland voor de contacten met zijn kolonies sterk afhankelijk is van andere landen. De Britten controleren bijvoorbeeld het post- en telegraafverkeer met Indië, en net als in Europa beperken ze de import en export. Ook wordt personenvervoer steeds lastiger, vooral door de gevaarlijke Duitse duikboten. Indië verscheept zijn suiker, rijst, olie, katoen, tabak, thee en peper niet langer naar Europa maar probeert het in de eigen regio te verkopen. Het zorgt voor schaarste in Nederland en in de kolonie ontstaat een gebrek aan machines en medische apparatuur. Vanaf 1916 neemt de schaarste toe. De export komt in het laatste oorlogsjaar vrijwel geheel stil te liggen. Er dreigt hongersnood en grote onrust.

Dat het koloniale leger niet groot genoeg is om een inval af te slaan, leidt tot kopzorgen bij de bevelhebbers: moeten ze voortaan grote aantallen Javanen trainen en bewapenen? Die kunnen zich immers ook tegen de kolonisator keren. De angst wordt versterkt omdat rond deze tijd de eerste nationalistische organisaties ontstaan. Dat is in Caraïbisch Nederland veel minder aan de orde. Daar geeft het wegvallen van handel en communicatie wel een impuls aan de kleinschalige landbouw.

Vanaf 1917 komt de oorlog voor Nederland veel dichterbij. Duitse onderzeeboten en Britse mijnen hinderen meer en meer de zeehandel en visserij. Zonder importen van overzee beschikt Nederland niet over belangrijke grond- en hulpstoffen, waardoor de binnenlandse productie terugloopt. Er ontstaan nu grote tekorten en de prijzen stijgen. Graan wordt schaars, aardappels zijn intussen twee keer zo duur als een jaar eerder, vlees wordt zeldzaam en veel goederen zijn nu op rantsoen en alleen met bonnen verkrijgbaar. In de laatste oorlogsmaanden gaat het om meer dan vijftig producten, zoals benzine, uien, hout, metaal, zeep en textiel.

Op lange termijn blijkt de neutraliteit goed voor de Nederlandse economie. Zonder buitenlandse concurrentie hebben de industrie en handel vrij spel op de nationale en internationale markt. Ook zien bedrijven zich gedwongen om nieuwe en achteraf lucratieve initiatieven te nemen. Zo gaat Philips zelf het glas voor de gloeilampen blazen. De Nederlandse mijnen groeien sterk doordat Duits steenkool moeizaam of niet het land binnenkomt. Ook komt er een eigen wapenindustrie op gang en krijgt de luchtvaart een impuls. Aan het eind van de oorlog blijken de zogenoemde Oorlogswinstmakers of OW’ers zeer rijk geworden, zeker in vergelijking met de door schaarste en soms honger geteisterde bevolking. Nederland telt na de oorlog drie keer zoveel miljonairs als ervoor.

De Vrede van Versailles van 28 juni 1919, precies vijf jaar na de moord op Franz Ferdinand, herschikt de grenzen. De winnaars eisen gebiedsuitbreiding en koloniaal bezit. De verliezers, in het bijzonder Duitsland, krijgen hoge herstelbetalingen opgelegd. Een internationaal overlegorgaan, de Volkenbond, moet zich voortaan bezig gaan houden met het vreedzaam oplossen van conflicten. Het kan niet voorkomen dat twintig jaar later een nieuwe verwoestende wereldoorlog uitbreekt. Dit keer blijft het neutrale Nederland niet buiten schot.

In de herinnering leeft de Grote Oorlog vooral voort als zinloze slachtpartij in de loopgraven van het westelijke front. Het is dit aspect dat in films, verhalen en gedichten veel aandacht krijgt. De betrokkenen zullen het zeker niet altijd als zinloos hebben ervaren. Zij houden stand, verdedigen hun vaderland of proberen een doorbraak te forceren. Daarnaast is de Eerste Wereldoorlog veel meer dan alleen de slachting in de loopgraven. Het conflict zorgt op tal van gebieden voor nieuwe verhoudingen, technologieën en ontwikkelingen – ook in het neutrale Nederland.