Mens en dier hetzelfde lot
De beelden en begrenzingen van Tardi
Kees Ribbens recenseert in deze blog het stripboek 'De Laatste Aanval' van Tardi, in samenwerking met Dominique Grange en Accordzéâm. In het hopeloos trieste modderlandschap van Noord-Frankrijk, zoals Tardi dat opnieuw ten tonele voert in De Laatste Aanval, herkent de lezer vanaf de eerste bladzijde weer onmiddelijk de uitzichtloze en nietsontziende strijd die zich daar tijdens de Grote Oorlog afspeelde.
door Kees Ribbens (NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies/Erasmus Universiteit Rotterdam)
Voorkant: De Laatste Aanval - Tardi, Dominique Grange en Accordzéâm (Casterman 2016)
in de loopgraven bij de Somme
De nieuwste creatie van de zeer ervaren Franse stripveteraan Jacques Tardi is opgedragen aan ‘de dieren die stierven voor Frankrijk’. Zijn keuze sluit aan bij een trend die vooral in de Angelsaksische landen sterk is opgekomen en waarin wordt stilgestaan bij de lotgevallen van talloze dieren die in de totale oorlogsvoering van de twintigste eeuw werden ingezet. Valt hier wellicht ook een voorzichtige wens van Tardi en andere geïnteresseerden in de Eerste Wereldoorlog te bespeuren om hun blik op de geschiedenis te verbreden?
In het hopeloos trieste modderlandschap van Noord-Frankrijk, zoals Tardi dat opnieuw ten tonele voert in De laatste aanval, herkent de lezer vanaf de eerste bladzijde weer onmiddelijk de uitzichtloze en nietsontziende strijd die zich daar tijdens de Grote Oorlog afspeelde. We volgen Augustin, hospik in het 98e Regiment Infanterie van het Franse leger. Na de kennismaking met de hoofdfiguur in de loopgraven bij de Somme – we bevinden ons in het jaar 1916 – duurt het niet lang aleer zijn kameraad en medehospik Sauvageon sneuvelt bij een aanval met hagelgranaten. In het tumult dat daarop volgt legt Augustin voorgoed het zwijgen op aan een gewonde soldaat op zijn brancard uit angst dat diens onmachtige geschreeuw de Duitsers zal lokken.
Bladzijde uit De Laatste Aanval - Tardi, Dominique Grange en Accordzéâm (Casterman 2016)
vlees en bloed
Daarmee is de toon gezet. Soldaten zijn in optiek van Tardi geen eendimensionale helden maar wezens van vlees en bloed; niets menselijks is hen vreemd in de allesbehalve benijdenswaardige positie waarin zij verkeren. Aan de ene zijde vereisen vaderlandsliefde en de overheid hun volledige inzet en loyaliteit, aan de andere zijde staat een vijand die, geïnspireerd door soortgelijke idealen en overwegingen, hen letterlijk met de dood bedreigt. Aan het bloedvergieten lijkt geen einde te komen. Zo nu en dan komen er verse troepen, bijeengebracht uit alle hoeken van de koloniale wereld, die voor enige vernieuwing zorgen, en af en toe wordt de militaire uitrusting verrijkt met nieuw wapentuig. Verder kan alleen de enkele hond die weet te overleven in deze door mensenhand gecreëerde woestenij soms enige afleiding bieden.
Maar daadwerkelijk troost lijken de dieren nauwelijks te bieden, want hun lot leek te zeer op dat van de soldaten: ‘gemobiliseerd voor deze oorlog, die hen net zo min aanging als ons’. Uiteindelijk ontsnapte er niet één dier aan het strijdgewoel of de honger. De sporadische keren dat er een hond of ezel opduikt in het verhaal helpt dan ook niet om het vizier op de oorlog bij te stellen.
De beeldtaal van Tardi, die sterk stoelt op het gebruik van grijs en bruin, is krachtig als vanouds. Waar hij rood gebruikt in het verhaal, om de ontploffingen kracht bij te zetten, om de vernietiging die in de lucht hangt tastbaar te maken, vlecht hij daarmee een extra laag in zijn betoog. Het visuele resultaat is indrukwekkend. Ook zonder begrip van de tekst is het aanschouwen van zijn werk al de moeite waard.
Bladzijde uit De Laatste Aanval - Tardi, Dominique Grange en Accordzéâm (Casterman 2016)
afstand van de officiële herdenkingen
Maar de strekking van zijn verhaal verschilt niet noemenswaardig van zijn eerdere werk over de Eerste Wereldoorlog. Soldaten worden bovenal als slachtoffers van bloeddorstige officieren en politici neergezet. Tardi’s verontwaardiging daarover is terecht. Ditmaal draagt hij zijn boodschap niet alleen uit in een stripboek maar worden zijn bevindingen ook op een bijgevoegde CD muzikaal vertolkt door zijn wederhelft Dominique Grange en de band Accordzéâm.
In de fraai geïllustreerde toelichting op de CD komt duidelijk naar voren dat Tardi en Grange afstand nemen van de officiële herdenkingen in het kader van de Centenaire. Dat verklaart vermoedelijk waarom Tardi, met de loopgraafervaringen van zijn grootvader in gedachten, zich opnieuw genoodzaakt acht zijn visie te vertolken. ‘Er is geen vuilere oorlog dan een vastgelopen stellingenoorlog’, zo is te lezen op de achterzijde van het boek. Dat impliceert een concurrentie tussen herinneringen aan diverse oorlogen waarbij het besef van de gruwelen uit de Eerste Wereldoorlog ontoereikend zou zijn. Een eeuw na dato lijkt die aanname voorbij te gaan aan de toegenomen vertrouwdheid met (de omstandigheden in) de Grote Oorlog – terwijl de suggestie dat andere oorlogen minder vuil zijn niet bijdraagt aan een beter begrip van de conflicten uit de voorbije honderd jaar.
boekinformatie
De Laatste Aanval - Tardi, Dominique Grange en Accordzéâm (Casterman 2016) ISBN 9789030371830
Kees Ribbens is onderzoeker bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en hoogleraar aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam.