Blog - Eerstewereldoorlog.nu

Ze zijn niet meer weg te denken uit de boekwinkels: kookboeken. Niet alleen sterrenchefs en BN’ers schrijven ze, maar er worden ook steeds meer boeken geschreven door diëtisten. Tijdens de Eerste Wereldoorlog verschenen er – vooral vanaf 1917 – ook kookboeken die gericht waren op goedkoop en zuinig koken vanwege de schaarste in het land. Ondanks dat Nederland niet in oorlog was, had Nederland wel last van handelsbeperkingen en de duikbotenoorlog van Duitsland.

door Simone van Tongeren

Hoewel aardappels in 1917 schaars waren, verschenen er veel aardappel- en rijstrecepten in de kookboeken. De regering exporteerde aardappels naar Duitsland in ruil voor graan, maar dit leidde tot een opstand onder arbeidersvrouwen: de beruchte Aardappeloproer. Het oproer leidde tot rellen, plunderingen en diefstal. De overheid nam maatregelen. Niet alleen voedseltentoonstellingen en kookdemonstraties werden georganiseerd, maar ook verspreidde ze gratis kookboeken. Deze kookboeken waren onderdeel van een voorlichtingscampagne. De regering gaf adviezen, zodat ondanks de schaarste een bepaald voedingsgehalte werd gehaald.

Naast de overheid publiceerden ook huisvrouwen kookboeken. Van voedingsdeskundige en lerares aan de huishoudschool Martine Wittop Koning verschenen boekjes gericht op de lagere standen of op de middenklasse met titels als Wat zullen wij eten (goede voeding in dure tijden) (1916), Op rantsoen. Wenken voor de huisvrouw (1917) en Hoe voeden wij ons thans het best? (1918). De dames van de Haagse huishoudschool Laan van Meerdervoort A.M. van Anrooy en H.M.S.J. de Holl vervaardigden in 1918 het zeer uitgebreide en actuele Kookboek voor den crisistijd. Ook door Meulenhoff Amsterdam werd een oorlogskookboek uitgegeven in 1918. Dit boekje is een: ‘Eenvoudige handleiding ter bereiding van smakelijke, voedzame gerechten en vleesloze schotels uit de thans beschikbaar zijnde levensmiddelen met practische ervaring samengesteld door een Hollandsche huisvrouw’.

Door de schaarste aan producten moesten vrouwen improviseren. Oorlogskookboeken bevatten naast besparingsadviezen ook gezondheidsadviezen. Niet alleen op brandstof en elektriciteit kon worden bespaard, maar ook door het verwerken van restjes en het camoufleren van vleestekorten. Doordat het voedselaanbod tijdens de oorlog continu werd aangepast, was er behoefte aan een nieuwe receptuur. Dit verklaart de grote vraag naar kookboeken.

In de Eerste Wereldoorlog zijn in totaal zesentwintig kookboeken gepubliceerd. De prijs van een kookboek was erg goedkoop: gemiddeld zo’n 44 cent, wat overeenkomt met €3,12. Het oorlogskookboek was allerminst een luxeproduct, zoals het kookboek vandaag de dag wel is. A.M. van Anrooy en H.M.S.J. de Holl omschrijven dit treffend in hun Kookboek voor den crisistijd uit 1918:

“Hoe gebruikt men in normale tijden een kookboek? Of om een recept, dat men wil bereiden, na te slaan (…) of om de inhoud te raadplegen en daarna een idee te ontleenen (…). Waarvoor slaat men echter nù een kookboek op? In de flauwe hoop, daarin een preparaat te vinden van erwten of boonen, dat met meer graagte gegeten zal worden dan de bekende soepen er van (…).”

Hieronder een voorbeeld van een menu uit het boek Oorlogskookboek, uitgegeven door Meulenhoff te Amsterdam in de serie ‘De Meulenhoff-editie - een Algemeene Bibliotheek’.

MENU No. 16.

Aspergesoep
Gehakt van visch - zomerraapjes
Griesmeelschoteltje of Tapiocagries

Recept Aspergesoep
1,5 Liter aspergewater, eenige asperges of de kopjes daarvan, 50 gram boter, 3 eetlepels bloem, l ei, 1 dL. melk, zout.

Men gebruikt het water waarin den vorigen dag asperges zijn gekookt. De boter in een pan smelten, de bloem er door roeren, en daarna langzaam bij kleine scheuten, het warme aspergenat. De soep nog even laten doorkoken. Wrijf de overgeschoten asperges door een zeef en voeg ze bij de soep. De aspergekopjes gaan er heel in. Kluts het ei met de melk in de terrine en voeg er, steeds klutsende, langzaam de soep bij.

Recept Vischgehakt
1,5 pond visch (dikke visch als: schelvisch, tarbot, heilbot), 50 gram boter, 2 dL, melk, 3 eetlepels bloem, l eetlepel gehakte peterselie, l eiwit, 2 groote beschuiten.

Zet een flinke pan met water op. Wanneer het spartelend kookt doet men er 2 eetlepels zout in, wacht tot het weer kookt en doe er de visch in; laat ze tusschen 5 en 10 minuten koken al naar de dikte der visch. Als ze gaar is, haalt men ze er met een schuimspaan uit ontdoe ze van alle graatjes en vinnen en hak ze, doch niet al te fijn. Smelt in een pannetje de boter, roer eerst de bloem, dan de melk er door, laat het al roerende even doorkoken.
Neem de pan van 't vuur en roer dan eerst de visch, de peterselie en zoo noodig nog wat zout er door. Laat deze massa koud worden op een platte schaal; snijd er koekjes van, wentel deze voorzichtig eerst door het eiwit dat men met 2 eetlepels water, in een diep bord heeft gereed staan, dan door de fijngehakte beschuit en bak ze in een koekenpan vlug aan beide zijden bruin in boter of slaolie.

Recept Zomerraapjes
3 pond ronde raapjes, een stuk boter ter grootte van een ei. Een halve eetlepel zout en een weinig nootmuskaat.

Schil de raapjes dun, wasch ze en kook ze in ruim kokend water met het zout ongeveer l uur. Giet ze zoo droog mogelijk af, doe ze in een dekschaal, overgiet ze met de gesmolten boter en bestrooi ze met wat nootmuskaat.

Recept Schotel van Griesmeel of Tapiocagries
Ruim 50 gram griesmeel of Tapiocameel, l Liter melk, een stuk boter ter grootte van een ei, 3,5 eetlepel suiker, l ei, een stukje pijpkaneel, l beschuit.

Kook de melk met suiker en kaneel, strooi daarna, goed roerende, het griesmeel er bij en laat het, steeds roerende, 10 minuten koken. Zet ze daarna af, haal de pijpkaneel er uit en roer er vlug het geklutste ei en de helft der boter door.
Giet alles in een vuurvast schoteltje, bestrooi dit met fijn gestampte beschuit, leg de overige boter er in kleine stukjes op en plaats het 15 minuten in een matig warmen oven.

Bronnen

http://www.wereldoorlog1418.nl/kookboek/

Maria Grimm, ‘Het onderste uit de pan. Nederlandse kookboeken in oorlogstijd’ op: www.nemokennislink.nl

Martine Wittop Koning, Hoe voeden wij ons 't goedkoopst en tòch goed? : raadgevingen en inlichtingen betreffende de keus, de bereiding en de inmaak van deugdelijk en smakelijk goedkoop voedsel (1914)

Blog Koninklijke bibliotheek ‘Kookboeken uit 1901-1945’

Simone van Tongeren is studente Holocaust- and Genocidestudies aan de Universiteit van Amsterdam. Daarnaast loopt ze stage bij Huis Doorn.