De val van de Romanovs en de Eerste Wereldoorlog

De Russische twintigste eeuw was een tijd van conflict, economische crisis en verval. Het huis Romanov, de dynastie die het land 3 eeuwen regeerde, was al eerder onderhevig aan samenzweringen en interne machtsstrijd. Een nieuwe tentoonstelling in de Hermitage hoopt de verstoorde wisselwerking tussen vorstenhuis en volk opnieuw te onderzoeken.

door Nora Gosselink

De Hermitage wijdt aan de woelige geschiedenis van de Romanovs de expositie 1917: Romanovs en Revolutie. Er verscheen een gelijknamige bundel waarin verschillende historici het verval van het huis Romanov, de oorzaken en het vervolg, bespreken.
“Er worden nog steeds nieuwe archiefdocumenten gepubliceerd,” zegt historicus Sergej Mironenko. “Veel wacht nog op een diepgaande analyse.”

Dekabristen

Aan de val van de Russische autocratie in 1917 gingen eerdere crisismomenten vooraf. In 1825 vond er een fel maatschappelijk debat plaats over de vraag welke zoon van Alexander I de kroon moest overnemen: Constantijn of Nicolaas. Alhoewel het volk zich uitsprak voor Constantijn, die bekend stond als milder en rationeler dan Nicolaas, nam de eerste afstand van de opvolging. Een groep dekabristen, (oorspronkelijk volgers van Constantijn) probeerde een staatsgreep te plegen in de hoop de Russische autocratie te democratiseren.

In 1881 kwam Nicolaas’ opvolger, Alexander II, om het leven bij een aanslag. Opnieuw was het onduidelijk hoe het verder zou gaan met de Russische troon. Opvolger Alexander III draaide een aantal hervormingen terug om zijn eigen machtspositie te versterken, iets waar het volk het uiteraard niet mee eens was. In deze tijd werden de eerste spoorwegen naar Siberië gereedgemaakt, de latere strafkampen die hier werden gevestigd zouden achteraf symbool staan voor de langdurige verstoorde verhouding van de Russische autoriteit en de wil van het volk.

Familie Romanov (1914) (Bron: Wikipedia)

Nicolaas II

Aan het begin van de rumoerige twintigste eeuw had Nicolaas II de touwtjes in handen. Zijn vader Alexander had hem voor zijn benoeming nooit betrokken bij het regeren, en zo moest de zesentwintigjarige zoon zonder bestuurlijke ervaring Rusland door een roerige tijd zien te leiden. Bij zijn kroning was het zo druk dat massa’s onder de voet werden gelopen, het drama (bijna 1400 doden) zou de geschiedenis ingaan als de Chodynkattragedie. Na Bloedige Zondag (1905) waarin Nicolaas zijn leger liet inslaan op onbewapende demonstranten, en een flink aantal pogroms gericht tegen Joden, kreeg de vorst de bijnaam Bloedige Nicolaas.

Zijn moeder nam in de jaren van zijn bewind onofficieel de leiding op zich. Onder druk van Nicolaas stond zij daarna de macht af aan haar schoondochter, Alexandra Fjodorovna, een bijzonder halsstarrige vrouw. Het steeds sterker wordende conflict tussen Maria en Alexandra Fjordorovna zou een wezenlijke rol hebben gespeeld in het verval de dynastie en de komst van de Revolutie.

Eerste Wereldoorlog

De Romanovs vochten mee aan het front, zij werden daartoe zelfs verplicht. Vrijwel ieder legeronderdeel stond onder keizerlijk protegé. Tsaar Nicolaas zou van 1915 tot 1917 (zijn aftreden als vorst) opperbevelhebber van het Russische leger blijven. Ook de tsarina en de vorstendochters vervulden een plicht; zij waren betrokken bij de zorg voor gewonden en het stichten van hospitaalhuizen. Deze betrokkenheid van de Romanovs was niet per se een product van barmhartigheid, stelt Dmitri Ljoebin, die ook een artikel voor de bundel schreef.[1]

De Russische minister van Oorlog schreef (1914/15):

• “De tsaar moet verplicht zelf zijn legers aanvoeren, niet omdat hij zichzelf als veldheer beschouwt, maar omdat hij daarmee naar zijn overtuiging vele moeilijkheden en wrijvingen uit de weg ruimde.”[2]

Als Romanovs zich in de Eerste Wereldoorlog waardige commandanten zouden tonen, zou het volk eerder zijn geneigd zich achter de dynastie te scharen, was de gedachte. Door de grote aantallen slachtoffers verliep dit niet volgens plan; 1915 was een desastreus jaar voor de Russische troepen, toen nog onder leiding van Nicolaas Nikolajevitsj, kleinzoon van Nicolaas I. Toen de Duitse troepen in 1915 door de frontlinie braken, begon de Grote Terugtocht van het uitgeschakelde leger. De samenleving leek dit grote verlies te zien als een voorteken van crisis. Nicolaas II besloot daarom in 1915 zelf de rol van opperbevelhebber op zich te nemen, al was het al duidelijk dat het Russische leger ten dode opgeschreven was. De Romanovs waren geen zinnebeeld van verbinding geworden, maar vooral geassocieerd met het verval van het Oude Rusland.[3]

1917 Romanov & Revolutie - Hermitage Amsterdam

Geen val, maar erosie

In hun artikelen in de bundel beweren Ljoebin en Mironenko stellig dat de Russische aristocratie niet alleen slachtoffer werd van plotselinge revolutionaire grillen. Het ging eerder om een erosie die al eeuwen gaande was. De Romanovs kenden te veel onderlinge conflicten en machtsstrijden om een sterk, eenduidig leiderschap te laten zien. Met iedere vorst veranderde de bestuursstijl drastisch.

Al sinds het begin van de negentiende eeuw raakte het volk zich bewust van deze grilligheid. Een toenemende wil voor democratisering zou het laatste duwtje zijn dat het wankelende vorstenhuis voorgoed deed vallen.

De tentoonstelling 1917: Romanovs en Revolutie loopt tot 17 september 2017 in de Hermitage Amsterdam. Het gelijknamige boek is voor 29,95 te bestellen op de website van W. Books.

Nora Gosselink (1996) studeert geschiedenis in Amsterdam en specialiseert zich in totalitaire regimes en modern Oost-Europa.

Bronnen

[1] Dmitiri Ljeobin, “’Voor Geloof, Tsaar en Vaderland’ De Romanovs in de Eerste Wereldoorlog’, in: 1917. Romanovs & Revolutie (2017) 96.

[2] Архив Государственого [Archief van Staatsmuseum de Hermitage], depot 1, register 5, dossier 23, 1917, f. 45.

[3] Dmitiri Ljeobin, “’Voor Geloof, Tsaar en Vaderland’ De Romanovs in de Eerste Wereldoorlog’, in: 1917. Romanovs & Revolutie (2017) 98.