De strijd om vrouwenkiesrecht
Achttienduizend mannen en vrouwen gingen op 18 juni 1916 in Amsterdam de straat op om te demonstreren voor het vrouwenkiesrecht. Vooraf was er al veel over bericht in de kranten, om zoveel mogelijk mensen op de been te krijgen. Hoe oordeelde de dagbladpers toen over het streven naar vrouwenkiesrecht?
Betogers luisteren naar een spreker op het Museumplein. Uit: Het Geheugen van Nederland
Het kiesrecht in Nederland
Tegenwoordig is het kiesrecht voor iedereen boven de achttien een vanzelfsprekende zaak. Toch is dit recht nog maar honderd jaar geleden verworven. Dat was voor mannen makkelijker gegaan dan voor vrouwen. Tot 1917 hadden alleen mannen met een bepaald inkomen stemrecht. Dat kwam neer op ongeveer 30.7 procent van de bevolking. De vrouwen stonden buitenspel. Toen Aletta Jacobs zich verkiesbaar wilde stellen, zei men: ‘Je hebt het al zo druk, waarom wil je deze verantwoordelijkheid er ook nog eens bij?’
Opkomst kiesrechtstrijd
Sinds eind achttiende eeuw waren groeperingen in de samenleving zich gaan inzetten voor de rechten van de burger. Die groeperingen streefden naar gelijkheid en emancipatie op religieus en politiek gebied. Het waren niet alleen mannen. Ook vrouwen realiseerden zich dat ze politieke macht moesten verkrijgen om misstanden in de samenleving aan te kunnen pakken. Vandaar het streven naar algemeen kiesrecht, voor mannen en vrouwen.
Verzuild Nederland
In het verzuilde Nederland hadden alle partijen hun eigen idee over het vrouwenkiesrecht. Ook de dagbladpers was verzuild: De Tijd was een katholieke krant, De Standaard bediende protestant Nederland, Het Volk kwam uit de socialistische hoek, het Algemeen Handelsblad had een liberale inslag. Die inslag beïnvloedde de berichtgeving.
Initiatief van de ‘Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht’
Er waren verschillende vrouwenorganisaties en die waren het lang niet altijd eens, getuige het volgende artikel in de Tilburgsche Courant van 9 mei 1914:
De grootste vereniging was de ‘Vereeniging voor het Vrouwenkiesrecht’. Deze was in 1894 opgericht door onder andere Aletta Jacobs (zie: Algemeen Handelsblad, 18 april 1894). Ze slaagden er in steeds meer mensen te overtuigen dat het vrouwenkiesrecht een gerechtvaardigde zaak was, maar achtereenvolgende regeringen wilden er niet aan. De tijd was nog niet rijp, meende men. De vrouwen namen daar geen genoegen mee en gingen de straat op. De betoging van 18 juni 1916 was een initiatief van deze vereniging.
De troonrede van 1913
In de troonrede van 16 september 1913 sprak Koningin Wilhelmina al over het vrouwenkiesrecht:
Mede gesteund door deze woorden van de koningin kwam een delegatie van de ‘Vereeniging voor het Vrouwenkiesrecht’ begin 1915 op audiëntie bij de premier Cort van der Linden. Ze hadden 150.000 handtekeningen bij zich en hoopten op een toezegging dat het vrouwenkiesrecht er daadwerkelijk zou komen. De premier toonde zich weinig toeschietelijk: ‘het [is] mij natuurlijk onmogelijk op dit oogenblik een bepaald antwoord te geven, dat hadt U dan ook niet van mij verwacht.’ De afwijzing was voor de vrouwen alleen maar een aansporing om hun acties voort te zetten. De grootste actie was de betoging op 18 juni 1916.
Aankondiging van de demonstratie
De demonstratie werd groots opgezet. In de weken voor de demonstratie stonden in verschillende progressieve en linkse dagbladen oproepen om eraan mee te doen. Het Algemeen Handelsblad meldde op 12 juni 1916 dat er voor de betoging ‘groote animo bestaat’. Het aantal aanmeldingen had alle verwachtingen al overtroffen en de helft van de afdelingen had zich nog niet eens aangemeld. Ook de Telegraaf riep op 13 juni 1916 de lezers op om te komen betogen. Volgens De Telegraaf gold deze oproep voor iedereen, omdat het verwerven van vrouwenkiesrecht iets was dat boven de partijenstrijd uitsteeg.
De SDAP en de betoging
De SDAP (Sociaal-democratische Arbeiderspartij) zag de betoging als een uitgelezen kans om mensen voor het socialistische ideaal te winnen. Zij deed dit vanuit haar visie op het algemeen kiesrecht. De SDAP was van mening dat deze betoging, georganiseerd door de ‘Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht’, alleen streed voor kiesrecht voor burgervrouwen. Het doel van de SDAP was dat mannen én vrouwen uit alle lagen van de bevolking vanaf een bepaalde leeftijd zouden kunnen stemmen.
Vrouwen der Arbeidersklasse!
Het dagblad van de socialistische partij, Het Volk, plaatste meerdere oproepen om deel te nemen aan de betoging. Zoals op 13 juni 1916: ‘wanneer de SDAP u oproept om deel te nemen aan deze betooging, dan wenscht zij dit te doen als een zelfstandige macht van arbeidersvrouwen, die met eigen leuzen en banieren en muziekkorpsen door te stad trekt om zich daarna aan te sluiten bij de algemeene demonstratie op het terrein van de IJsklub.’
Het verloop van de betoging
Die 18de juni waren de betogers bijeengekomen op het terrein van de IJsclub, het tegenwoordige Museumplein:
De demonstranten bij het Leidseplein. Rechts het eerste muziekkorps, daarachter de verschillende afdelingen. Uit: Het Geheugen van Nederland
De betogers begonnen aan hun demonstratieve mars. Na de eerste afvaardiging van een vrouwenafdeling volgde een muziekkorps, met daarachter de andere afdelingen. De vrouwen, die uit alle windstreken kwamen, droegen de klederdracht van hun provincie. Helemaal achteraan liep de delegatie van de SDAP.
Na de tocht verzamelden de betogers voor een openluchtvergadering op het Museumplein plaats. Op vier plekken werden daar lezingen gehouden. Na afloop was er voor tweehonderd genodigden een maaltijd in de tuin van hotel Krasnapolsky op de Dam.
Een aantal gasten na de betoging aan het diner in de tuin van het Krasnapolsky-hotel Uit: Het Geheugen van Nederland
Overzicht van de tuin van Hotel Krasnapolsky, uit: Het Geheugen van Nederland
De pers over betoging
Bijna alle kranten deden verslag over hoe de dag was verlopen en de ongeveer achttienduizend mensen die waren komen demonstreren. De Standaard was een uitzondering, want die stond onder redactie van Abraham Kuyper, een verklaard tegenstander van het vrouwenkiesrecht.
Het dagblad De Tijd (19 juni 1916) beschreef wel hoe de betoging was verlopen. In plaats van het doel te noemen waarvoor betoogd werd, berichtte De Tijd over de ‘vrolijkheid’ die de stoet in de stad had gebracht.
Algemeen Handelsblad: Een ‘welgeslaagde’ betoging
Waar De Tijd vooral inging op de aanblik van de betoging, becommentarieerden andere kranten de inhoud en het doel ervan. Het Algemeen Handelsblad plaatste een aantal dagen achtereen reacties. Op 19 juni schreef het Handelsblad dat met zekerheid kon worden gezegd dat de demonstratie een succes was. De dagen erna verschenen er meer positieve berichten in de krant. Ook de Nieuwe Rotterdamsche Courant en de Telegraaf reageerden positief. De Nieuwe Rotterdamsche Courant (19 juni 1916) wijdde er een halve pagina aan en noemde de bijeenkomst ‘welgeslaagd’, mede dankzij ‘het gunstige weer’.
Behalve de betogers was er veel publiek op de been. Uit: Het Geheugen van Nederland
Het Volk: te weinig socialistisch
Zoals gezegd had de SDAP de arbeidersvrouwen opgeroepen om vooral te demonstreren voor het algemeen kiesrecht. Het Volk schreef op 19 juni 1916 over de SDAP-delegatie, dat arbeidersvrouwen niet ‘den slaap der… onbewusten slapen.’ Toch was het aantal vrouwen dat had gedemonstreerd voor de socialistische invulling van het kiesrecht volgens die krant tegengevallen. Te weinig deelnemers waren zich volgens de krant bewust van de impact die een grote groep SDAP-vrouwen kon hebben bij zo’n betoging. De krant vond dat een gemiste kans: de SDAP had tegenwicht moeten bieden voor de grote delegatie van de ‘Vereeniging voor het Vrouwenkiesrecht’.
De krant was wel tevreden over de grote opkomst, omdat zo duidelijk was gemaakt dat veel mensen het vrouwenkiesrecht steunen.
Uit: Het Volk, 19 juni 1916.
De Tribune: een schijnvertoning
Niet elke krant reageerde positief. De Tribune, als marxistisch weekblad met een linkser signatuur dan het Volk, noemde de betoging op de voorpagina een schijnvertoning. Vooral de afvaardiging van de SDAP kreeg kritisch commentaar:
Uit: De Tribune, 20 juni 1916
Een ingezonden briefschrijver in De Tribune vroeg zich af welke voordelen het vrouwenkiesrecht had voor het socialisme. De schrijver citeerde: ‘Hoe meer vrouwen op straat, zegt mevr. Wibaut, hoe beter voor het Alg. vrouwenkiesrecht. Maar hoe slechter misschien voor het socialisme.’ In dit artikel haalde de briefschrijver de twijfel van mevrouw Wibaut aan. Zij was een van de eerste feministen die zich actief inzette voor het vrouwenkiesrecht. Zouden de vrouwen met hun pas verworven stemrecht wel stemmen op een socialistische partij?
Een ingehuurde betoging?
Naast de vraagtekens die De Tribune (22 juni 1916) plaatste bij de noodzaak van de betoging, zinspeelde het blad op een ‘ingehuurde’ betoging. De ‘Vereeniging voor het Vrouwenkiesrecht’ had een oproep geplaatst: als vrouwen en meisjes in een witte of gele jurk meeliepen tijdens de demonstratie, konden zij een rijksdaalder krijgen als reiskostenvergoeding.
Hierop reageerde op 23 juni 1916 een lezer van De Tribune dat dit had zich eerder bij een betoging in 1913 had voorgedaan. En net als toen, zo schreef hij, was hier druk gebruik van gemaakt.
De delegatie uit Friesland in klederdracht. Uit: Het geheugen van Nederland
Pacificatie van 1917
In 1917 werd de Tweede Kamer het eindelijk eens over het algemeen kiesrecht. Linkse en liberale partijen verwierven het Algemeen Kiesrecht. In ruil hiervoor kregen de confessionelen financiering voor het bijzonder onderwijs. Door deze zogeheten ‘pacificatie’ gingen langgekoesterde wensen in vervulling. Op 16 november 1916 werd het wetsvoorstel voor algemeen actief mannenkiesrecht aangenomen en het passief vrouwenkiesrecht mogelijk gemaakt. In 1919 kwam er ook actief stemrecht voor vrouwen.
Een breed draagvlak
De ‘Vereeniging voor het Vrouwenkiesrecht’ had als doel kiesrecht voor vrouwen te bewerkstelligen. De betoging van 18 juni moest aan de regering en het parlement duidelijk maken dat het vrouwenkiesrecht een wens was bij een breed publiek. Hierin slaagden de betogers. Veel kranten vonden de betoging een succes.
Toch was niet elke krant lovend, zoals bijvoorbeeld De Tijd. Die plaatste een – door een lezeres opgevatte – vrouwonvriendelijk artikel. Juist de ingezonden brief maakte duidelijk dat het vrouwenkiesrecht ook door lezers van deze krant breed gedragen werd. Het commentaar luidde: ‘Wanneer één der eerste katholieke bladen hier te lande zóó spreekt over eene grootsche demonstratie van een groot deel van de bevolking, dan zie ’t er voor de katholieke vrouwen die kiesrecht verlangen, nog treurig uit.’
Koninklijke Bibliotheek
Dit is een bijdrage van de Koninklijke Bibliotheek (KB). Regelmatig publiceren KB-medewerkers achtergrondartikelen over Nederland en de Eerste Wereldoorlog met behulp van gedigitaliseerde kranten uit Delpher.