Lucia Hoenselaars
De Nieuwe Amsterdammer — Wilhelms Eendvogels
Begin 1915 wordt door Henri Wiessing de Nieuwe Amsterdammer opgericht. Wiessing was ontslagen als redacteur bij de Groene Amsterdammer omdat hij te radicaal was in zijn opvattingen. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog verzocht de Nederlandse regering om publicaties over de oorlog te censureren om de neutraliteit van het land niet in gevaar te brengen. Met de Nieuwe Amsterdammer wil Wiessing de realiteit en de gruwel van de oorlog laten zien aan de lezers door middel van sterk kritische teksten en prenten. Elke week staat een grote spotprent op de voorpagina van de bijlage, onder andere van Jan Sluijters, Piet van der Hem en Willy Sluiter. Eerstewereldoorlog.nu licht deze prenten van honderd jaar geleden wekelijks uit.
27 mei 1916
“WILHELMS EENDVOGELS
Wilhelm von Münchhausen: — Zoo rijs ik wel in de achting van de Hollanders!”
De Nieuwe Amsterdammer, 27 mei 1916. Getekend door Jan Sluijters. Bron: Huis Doorn.
Op deze spotprent van Jan Sluijters zien we de Duitse Keizer Wilhelm II afgebeeld als de Baron von Münchhausen, een Duitse edelman uit de 18e eeuw. De Baron is tevens het personage van een serie avonturistische verhalen geschreven door de Duitse schrijver Rudolf Erich Raspe. De verhalen over Münchhausen gaan over onmogelijke opgaves. In een zeer bekend verhaal van de Baron probeert hij zichzelf en het paard waarop hij zit aan zijn eigen haren uit een moeras te trekken.
Baron von Münchhausen in het verhaal over het moeras, bron: Surfspin
Geïnspireerd door deze verhalen hebben filosofen het concept ‘Münchhausentrilemma’ ontwikkeld. Dit is een filosofisch concept waarbij elke waarheid ter discussie wordt gesteld. Bij het bewijzen van een waarheid loop je óf tegen een regressie-probleem , een axioma (niet bewezen, maar aanvaarde bewering) of een cirkelredenering aan. Elke aanname van ‘waarheid’ berust in die filosofie op drogredenen. De verhalen van Baron Münchhausen concentreren zich rond dit thema.
In één van de verhalen probeert de Baron een zwerm eenden te vangen met slechts een touw en stukken spek. De ene eend slikt het touw door, werpt het uit, en de volgende eend neemt het weer in de mond. Met de aan de draad geregen eenden kan de Baron vliegen.
Close-up van De Nieuwe Amsterdammer, 27 mei 1916. Getekend door Jan Sluijters. Bron: Huis Doorn.
Op de spotprent van Jan Sluijters zien we de Duitse Keizer Wilhelm II afgebeeld als de Baron von Münchhausen in het eendenverhaal. Wilhelm heeft op de prent zelfs de iconische vlecht van de Baron in zijn haar met als strik het IJzeren Kruis. Wilhelm heeft drie eenden aan elkaar weten te rijgen met een touw met aan het uiteinde een vastgeknoopt object als lokaas. Als eerste heeft “Toestand”, als tweede “Toekomst” en als derde “Lente” het touw doorgeslikt. Wilhelm von Münchhausen staat op de graven van de Tubantia, Batavier, Palembang en Zaanstroom: Nederlandse schepen die tijdens de Eerste Wereldoorlog door de Duitsers getorpedeerd zijn.
Close-up van De Nieuwe Amsterdammer, 27 mei 1916. Getekend door Jan Sluijters. Bron: Huis Doorn.
De Duitse Keizer wil met deze actie stijgen in de achting van de Hollanders. Dit probeert hij te bereiken door letterlijk te vliegen met de eenden en door zijn poging om de grenzen van het mogelijke op te zoeken (Münchhausentrilemma). Het is duidelijk dat de tekenaar kritisch is op de Keizer en de mogelijkheid dat de Keizer in de achting van de Hollanders zal stijgen klein acht. In deze prent wordt de Duitse literaire cultuur gebruikt om de Duitse Keizer te bespotten .