De Balkanzug: propagandatrein in WO1

Arjan den Boer houdt zich al jaren bezig met de Oriënt-Express, de luxetrein die tussen Parijs en Constantinopel reed. Tijdens zijn onderzoek stuitte hij op het bijzondere verhaal van de Balkanzug: de Duitse versie van de Oriënt-Express die tijdens de Eerste Wereldoorlog door Europa denderde.

Ansichtkaart van de route van de Balkanzug, ca. 1916. (Collectie Arjan den Boer)

Meer dan een trein

Op de dag dat Oostenrijk de oorlog aan Servië verklaarde, kwam ook de Oriënt-Express stil te liggen. De trein was het boegbeeld van de Franse belle époque. Na de verovering van Servië begonnen Duitsland en haar bondgenoten in 1916 een eigen treinlijn naar Constantinopel. Deze Balkanzug was voor Duitsland echter meer dan een treinlijn. De Balkanzug was voor de Duitsers een afrekening met het Franse slaaptreinbedrijf Wagons-Lits, een strategische link met haar bondgenoten en een effectief propagandamiddel. Ook wilden de Duitsers door middel van de treinlijn hun invloed op de Balkan en in het Midden-Oosten vergroten.

De eerste Balkanzug verlaat Dresden in 1916. (Collectie Arjan den Boer)

De eerste rit

De eerste Balkanzug vertrok begin januari 1916 uit Berlijn onder grote publieke belangstelling. Langs de route zwaaiden opgetrommelde schoolklassen de trein uit. De trein bestond uit slaap- en restauratie­wagens van Wagon-Lits en zitrijtuigen van de Pruisische staatsspoorwegen. De verschillende rijtuigen waren voorzien van grote borden met het opschrift ‘Balkanzug’.

De Balkanzug reed tweemaal per week. Er waren twee routes vanuit Berlijn: via Breslau en via Praag. In Wenen werden de treinen gecombineerd met een derde tak uit Straatsburg en München — de oude route van de Oriënt-Express. Via Hongarije reden ze als één trein door naar Belgrado, Sofia en Constantinopel. Deze reis duurde drie dagen.

Ansichtkaart van Balkanzug bij Constantinopel, ca. 1916. (collectie Arjan den Boer)

Passierschein

In de Balkanzug reisden vooral hoge militairen en diplomaten, zo blijkt onder andere uit een reisverslag van de Nederlandse militair en journalist Jan Fabius. Hij schreef dit verslag in augustus 1916. Het kostte hem veel moeite om aan een Passierschein (vervoersbewijs) met de vele benodigde stempels te komen. Fabius beschreef het vertrek uit Berlijn als volgt:

"Een jonge officier drentelt met een dame heen en weer. Beiden hebben roode oogen. De laatste moeilijke oogenblikken zijn reeds aangebroken. Een oude Turksche heer wordt door eenige Berlijnsche kennissen naar den trein gebracht. Zeeofficieren, officieren van gezondheid, enkele pleegzusters en eenige burgers vormen met mijn persoontje de reizigers voor den vroegeren Oriënt-Express, nu Balkan-trein gedoopt. In 52 uur van Berlijn naar Constantinopel door veroverd gebied, over opgeblazen bruggen, door verwoeste stations."

In de Balkanzug, getekend door Ladislaus Tuszynski in 1918. (collectie Arjan den Boer)

Showtrein

De Balkanzug werd als 'overwinnaarstrein' uitgebuit in de Duitse oorlogspropaganda. Er verschenen ansichtkaarten, prenten, boeken, bordspellen, sigarendozen en chocoladewikkels. De Belgische geheim agent J.M. de Beaufort schreef:

"De Balkanzug is de showtrein van de wereld. Nooit eerder droeg een trein zo’n zware verantwoordelijkheid. Hij zou wel de Propaganda-Zug kunnen heten, want zijn doel is de promotie van de Duitse overwinning en de Duitse Gründlichkeit... De Balkanzug wordt afgebeeld en beschreven in talloze tijdschriften en verschijnt op ontelbare ansichtkaarten. Zoveel enthousiasme heb ik bij ons nog nooit gezien, behalve misschien voor een beroemde voetballer."

Propaganda-ansichtkaart van de Balkanzug, ca. 1916. (collectie Arjan den Boer)

Eindpunt

In oktober 1917 bracht keizer Wilhelm II een bezoek aan Constantinopel met een speciale trein van de Balkanzug. Een jaar later zag de situatie er heel anders uit. Toen Bulgarije werd verslagen door de geallieerden, werd de Balkanzug opgeheven. Kort daarna capituleerden Turkije en Duitsland. In het Verdrag van Versailles werd bepaald dat er voorlopig geen rechtstreekse trein meer tussen Duitsland en Turkije mocht rijden. De nieuwe trein, de Simplon Oriënt-Express, verbond Parijs via Zwitserland, Italië en de Balkan met Istanbul. De trein ging buiten Oostenrijk en Duitsland om.

Meer informatie

• Rijk geïllustreerd artikel over de Balkanzug op Retours;
• Een app en eBook over de geschiedenis van de Oriënt-Express, gemaakt door Arjan den Boer.

Arjan den Boer is publicist, rondleider en producent van apps over kunst, cultuur en geschiedenis. Hij specialiseert zich in architectuur, spoorweggeschiedenis en digitale media.