Boekrecensie - De Verslagenen
Close-up van de kaft van De Verslagenen. Waarom de Eerste Wereldoorlog nooit is opgehouden, 1917-1923
Van 1914 tot 1918 woedde de Eerste Wereldoorlog in Europa. Het gangbare beeld is dat de strijdende partijen na vier jaar gruwelijke strijd hun buik vol hadden van oorlog en dat er eindelijk een periode van relatieve rust en vrede aanbrak. Robert Gerwarth toont in zijn boek 'De Verslagenen. Waarom de Eerste Wereldoorlog nooit is opgehouden' duidelijk aan dat dat allerminst het geval is.
door Bert Slenders
In de literatuur rondom de Eerste Wereldoorlog en het daaropvolgende Interbellum focussen historici zich doorgaans of alleen op de oorlog of juist de periode daarna. Gerwarth laat echter zien dat de chaos in de verliezende staten tijdens het Interbellum niet begrepen kan worden zonder het einde van de oorlog uitvoerig te bespreken. Om een helder beeld te scheppen, behandelt hij de Eerste Wereldoorlog vanaf 1917, als de eerste grote speler van het strijdtoneel verdwijnt, en het Interbellum tot en met 1923, het moment dat de stabiliteit weer enigszins terugkeert in Europa.
Gerwarth bespreekt tot op detail hoe de situaties aan het front en aan het thuisfront eruitzagen in de laatste fase van de oorlog. Hij beschrijft hoe in het binnenland vanwege oorlogsmoeheid chaos ontstond, terwijl de soldaten aan het front de misleidende berichten van de legertop geloofden, die stelden dat ze militaire overwinningen aan het behalen waren. Hij legt uit hoe deze verschillende belevingen van het verloop van de oorlog leidde tot de Duitse Dolchstoß-theorie en toont aan dat onder de andere verliezers vergelijkbare complottheorieën werden gecreëerd.
Daarnaast legt Gerwarth de wortels bloot van de revolutionairen die het vertrouwen in de Keizer verloren en een kans zagen om een nieuwe staatsvorm in te richten. Voor hen gold dat er ondanks het verlies van de oorlog sprake was van optimisme, omdat ze hoge verwachtingen hadden van de democratie die de autoritaire monarchie had vervangen. Bovendien had men de verwachting dat er, nu de democratie was ingevoerd, redelijke vredesvoorwaarden zouden worden opgelegd. Deze hoopvolle verwachtingen werden vervolgens echter de grond in geboord toen het Verdrag van Versailles werd ondertekend. Terwijl de focus normaal gesproken op Duitsland ligt, laat Gerwarth zien dat de andere verliezers minstens even hard gestraft werden. Deze vernedering zorgde ervoor dat de binnenlandse strijd tussen ‘verraden’ veteranen en revolutionairen weer oplaaide.
Robert Gerwarth - De Verslagenen. Waarom de Eerste Wereldoorlog nooit is opgehouden, 1917-1923
Een opmerkelijk punt dat Gerwarth aan de kaak stelt, is dat er niet alleen sprake was van binnenlandse chaos in de landen die de oorlog verloren hadden. In Oost-Europa ontstond namelijk een lappendeken van nieuwe naties die waren afgescheiden van de gevallen multinationale rijken, zoals Oostenrijk-Hongarije. Sommige landen zagen hun kans schoon om gebruik te maken van het feit dat er in Oost-Europa veel landen waren die verzwakt waren door het verlies van de oorlog, of die door hun korte bestaan nog geen sterke natie vormden. Hierdoor werden de nieuwe grenzen al snel weer verschoven, in een poging om alle nationale minderheden binnen de grenzen van de nieuwe naties te krijgen.
Het probleem dat Gerwarth helder beschrijft, was dat er veel gebieden waren met een gemengde bevolking, waardoor verschillende naties tegelijk aanspraak maakten op hetzelfde gebied. Bovendien wilden de verliezers geen complete vernedering accepteren, waardoor zij zich mengden in de nieuwe conflicten, in de hoop om alsnog een overwinning te behalen.
Een nadeel aan de aanpak van Gerwarth is dat het overzicht van de gebeurtenissen per land soms zoek raakt, doordat per periode alle verliezende staten worden besproken. Het is echter wel een logische keuze geweest, omdat die landen gedurende bepaalde periodes dezelfde ontwikkelingen doormaakten, en dat is ook het belangrijkste punt dat hij maakt.
Al met al neemt Gerwarth een periode onder de loep die meestal onderbelicht wordt, en die meestal slechts in het geval van Duitsland wordt besproken. Hij neemt een veel breder perspectief om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen in alle gebieden die tot 1918 bij de verliezers hoorden. Hij benadrukt dat in dit gewelddadige politieke klimaat nogmaals miljoenen mensen omkwamen en dat hierin de ideale voedingsbodem ontstond voor radicale ideologieën als het fascisme en het nationaalsocialisme.
Boekinformatie:
Bert Slenders studeert Geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en loopt stage bij het Coördinatieplatform EersteWereldoorlog.nu