Daan de Leeuw

Boekrecensie - Bloedspoor in het culturele landschap van Europa

Ernst Piper — Nacht over Europa. Cultuurgeschiedenis van de Eerste Wereldoorlog

Donkere wolken pakten zich samen boven Europa na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Niet alleen op politiek, militair en maatschappelijk terrein maar ook in culturele en mentale zin. De laatste twee decennia is er in internationale wetenschappelijke studies ruimschoots aandacht besteed aan cultuur en mentaliteit tijdens de Eerste Wereldoorlog. Eén van de jongste studies die hierbij aansluit is het onlangs uit het Duits vertaalde boek Nacht over Europa. Cultuurgeschiedenis van de Eerste Wereldoorlog van historicus Ernst Piper.

In dit boek beschrijft Piper, docent moderne geschiedenis aan de universiteit van Potsdam, hoe de oorlog inwerkte op politici, kunstenaars en intellectuelen en hun visie op de wereld, hun vaderland en de mens veranderde. Centraal hierin staat de ontwikkeling in de transnationale netwerken die deze elite samenbond en die als gevolg van nationalistische sentimenten in rap tempo afbrokkelden. Grensoverschrijdende intellectuele en kunstzinnige contacten, ja zelfs vriendschappen, waren niet bestand tegen de innerlijk diepgevoelde drang om plichtsgetrouw het vaderland te dienen. Leden van deze elite steunden de oorlogsvoering door in dienst te treden of door zich in te zetten voor de culturele mobilisatie. Het is tegenwoordig algemeen bekend dat dit aanvankelijke oorlogsenthousiasme in rap tempo omsloeg in pessimisme toen de gruwelen aan het front de ogen van velen deed openen. Ook Piper brengt deze omslag in kaart en voert de lezer langs de gevoelens van intellectuele tijdgenoten. Tevens toont hij aan dat er ook een minderheid was die niet overliep van oorlogsenthousiasme maar juist het naderende conflict en zijn vernietigende kracht op de Europese cultuur vreesde.

Vervolgens leidt het boek de lezer langs diverse facetten van de oorlog: de rol van oorlogspropaganda, de positie van Europese joden als inwoners van oorlogszuchtige natiestaten, het neutrale Zwitserland als geliefd toevluchtsoord van kritische kunstenaars en intellectuelen en de doorwerking van de oorlog in het Interbellum met als direct gevolg de opkomst van het fascisme en nationaalsocialisme. Telkens laat Piper zien hoe de intellectuele elite zich verhield tot deze thema’s. Leidend in deze beschrijvingen is de manier waarop de oorlog de Europese cultuur en grensoverschrijdende netwerken beïnvloedde. De auteur heeft voor deze studie veelvuldig gebruik gemaakt van een reeks gepubliceerde boeken, pamfletten en geschriften van de leden van deze groep.

Er zijn echter de nodige kanttekeningen te plaatsen bij dit boek. Met name het weinig analytische karakter doet afbreuk aan de inhoud die over het algemeen adequaat is beschreven. Piper heeft een beschrijvende en nauwelijks argumentatieve stijl. Op zichzelf kan dit zeer goed werken als een boek wordt afgesloten met een concluderend hoofdstuk, maar dat ontbreekt helaas. Hierdoor blijft de lezer achter met de vraag wat er werkelijk vernieuwend is aan dit boek ten opzichte van de al bestaande literatuur. Dit komt ook voort uit het ontbreken van een bespreking van de bestaande literatuur en een historiografische positionering van de auteur. Als studie waarin een deel van de bestaande literatuur samenkomt is het daarentegen een zeer nuttig boek. Tevens is de transnationale aanpak niet helemaal uit de verf gekomen: ondanks dat diverse Europese landen de revue passeren beperkt de auteur zich hoofdzakelijk tot de beleving van de oorlog in Duitsland en richt hij overwegend zijn vizier op Duitstalige auteurs. Desondanks moet de poging worden geprezen en kan het als aanzet dienen tot verder transnationaal onderzoek.

Dit alles neemt niet weg dat Nacht over Europa voor zowel academici als leken een zeer goed leesbaar boek is over een belangrijk onderwerp dat bijdraagt aan een beter begrip van het ‘brede bloedspoor in het culturele landschap’ dat de Eerste Wereldoorlog creëerde.

Boekinformatie
Ernst Piper, Nacht over Europa. Cultuurgeschiedenis van de Eerste Wereldoorlog (Amsterdam: De Bezige Bij 2016)

Daan de Leeuw is onderzoeksassitent bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, en projectmanager bij EHRI (European Holocaust Research Infrastructure). Hij rondde de Bachelor en de Onderzoeksmaster Geschiedenis af aan de Universiteit van Amsterdam.