Bergen op Zoom barst uit zijn voegen
Stadshistoricus Yolande Kortlever schrijft over de vele duizenden vluchtelingen die aan het begin van de Eerste Wereldoorlog naar het Noord-Brabantse Bergen op Zoom vluchtten.
De wreedheden, begaan door Duitse troepen in verschillende Belgische plaatsen tijdens de eerste weken van de Eerste Wereldoorlog, veroorzaakten een golf van vluchtelingen naar Zuidoost-Nederland en het nog vrije westen van België. Ook in het Noord-Brabantse Bergen op Zoom kwamen de eerste vluchtelingen aan, meestal Nederlanders die naar familie uitweken. Op 5 september waren er 83 vluchtelingen, twee weken later al meer dan driehonderd en begin oktober steeg dat aantal naar 477. Voorlopig vormde dit geen probleem.
Tussen 7 en 9 oktober 1914 bombardeerden de Duitsers Antwerpse woonwijken. Dit veroorzaakte een enorme stroom vluchtelingen naar Nederland. Per trein, tram, rijtuig, paard en wagen, te fiets of te voet kwamen ze aan in West-Brabant.
Belgische vluchtelingen komen aan in Bergen op Zoom
Bron: Beeldbank Gemeentearchief Bergen op Zoom
In en rond Bergen op Zoom arriveerden ongeveer 250.000 Belgische vluchtelingen. In Bergen op Zoom zelf kwamen tussen de 60.000 en 70.000 vluchtelingen aan. De stad had op dat moment slechts 16.625 inwoners. De eerste zorg van het gemeentebestuur was het verstrekken van voldoende voeding en onderdak. Problemen daarbij waren de enorme omvang van de toestroom, onvoldoende middelen (voeding, kleding, opvang) en het tekort aan personeel.
Overnachten op straat
Al na twee dagen bleken de middelen van de stad uitgeput, terwijl de vluchtelingen maar bleven komen. Vanaf 9 oktober kon alleen nog maar brood worden aangeboden aan de hongerige Belgen. Pas op 11 oktober - na aankomst van trein- en bootladingen voedsel uit Holland - kon weer voorzien worden in de eerste levensbehoeften van de vluchtelingen. Ondanks de gastvrijheid van de Bergenaren die hun huis openstelden voor de Belgen, moesten kerken, schoolgebouwen en fabrieken in gebruik genomen worden en raakten zelfs parken, straten en pleinen bevolkt. Sommige mensen overnachtten in de bossen rondom de stad.
In het plantsoen aan de Kloosterstraat vonden veel vluchtelingen een tijdelijke slaapplek
Bron: Beeldbank Gemeentearchief Bergen op Zoom
Burgemeester Hulshof stuurde op 10 oktober een telegram naar de minister van Binnenlandse Zaken met de mededeling dat de toestand onhoudbaar was. Vanaf die dag begon de militaire overheid Belgen over te plaatsen naar het noorden van Nederland. Tegelijk besloot men om de vluchtelingen die niet getransporteerd konden worden, onder te brengen in twee tentenkampen op de militaire oefenterreinen Kijk in de Pot en Plein 13.
Ordehandhaving en voedselvoorziening
De algehele leiding en coördinatie van de kampen lag bij het militair gezag en de militairen zorgden dan ook voor ordehandhaving en voedselvoorziening. Ze kregen ondersteuning van het plaatselijke Rode Kruis en de vrouwen van het Dames-Steuncomité, waarbij de laatsten hielpen met het uitdelen van kleding en schoenen.
Vluchtoord Kijk in de Pot
Bron: Beeldbank Gemeentearchief Bergen op Zoom
Na een maand in gebruik te zijn geweest werd het kamp Kijk in de Pot op 18 november 1914 opgeheven. De meeste vluchtelingen keerden terug naar huis of werden overgebracht naar een ander vluchtoord in Nederland. De overgebleven 2.000 à 3.000 vluchtelingen verhuisden naar Plein 13 waar de voorzieningen iets beter waren.
Er was een strikte dagelijkse kamproutine. Om 7.00 uur moest men opstaan en om 22.30 uur moest men in de barak zijn. Kinderen tot vijftien jaar gingen verplicht naar school.
Vluchtoord Plein 13
Bron: Beeldbank Gemeentearchief Bergen op Zoom
Nadat de meeste vluchtelingen naar België terugkeerden of waren getransporteerd naar andere vluchtoorden in Nederland, bleven er uiteindelijk vanaf mei 1915 nog ongeveer vijfhonderd Belgische vluchtelingen in een permanent woonwagenkamp op Plein 13 wonen. Veel gegoede Belgen zorgden intussen zelf voor onderdak in de stad. Een paar duizend van hen bleef gedurende de oorlog in Bergen op Zoom wonen.
Yolande Kortlever werkt als stadshistoricus/projectleider bij Het Cultuurbedrijf Bergen op Zoom, afd. Museum Het Markiezenhof. Zij heeft diverse artikelen en een boek gepubliceerd over de geschiedenis van Bergen op Zoom en was projectleider van een aantal tentoonstellingen in Het Markiezenhof, waaronder in 2014 De Stroom – Vluchten voor de oorlog 1914-1918.
